ماهی درهم در فرش بیجار
یک دسته ی مهم از طرحهای ایرانی را که تقریبا در سراسر ایران پراکنده است با نام کهنه تر هراتی و نام جدیدتر و محدودتر ماهی درهم می شناسند.
ماهی درهم یا طرح هراتی در واقع از قدیمی ترین نقوش فرش ایران است که مطابق نمونه های موجود احتمالا قدمت آن با همین ترکیب و طرح ویژه به صدها سال قبل بازمی گردد، در واقع سرمنشأ این طرح به آیین مهر باز می گردد.در روایت و مناسک و آثار به جای مانده از دوره ی مهریان نشان داده که مهر در آب متولد شده است البته مجسمه هایی که دراین زمینه موجود است مهر را با مادرش درحالی که پیکرش برهنه است را نشان میدهد.
در دیگر آثار هنری نیز به تولد مهر در آب اشاره شده است.که روی یک گل نیلوفر قرار دارد و دو ماهی حول او قرار دارند ترکیب اصلی این طرح از یک مربع یا لوزی به نام حوض تشکیل یافته است که تصویر لوزی سمبل و نمادی از حوض یا استخر و یا حتی گل است وسط آن نیز سمبل آب حوض برگهای خمیده تداعی کننده ی همان ماهی حول مهراست ارتباط این تصاویر به هم ارتباطی حیاتی است. این طرح یکی از طرحای بسیار قدیمی و رایج ایران من الجمله بیجار است.
این طرح در دوره ی قاجار نیز به وفور توسط بافندگان بیجاری بافته می شد. این طرح در بیجار بدون حوض بافته میشده و دو برگ ختایی حول یک گل شاه عباسی قرار دارد. این طرح اکثرا لچک و ترنج داشته است. روش متداول بافت این طرح از روی قطعه فرشی بافته شده بوده که واگیره نامیده میشود. حاشیه ی غالب این فرشها حاشیه ی هراتی (یا به قولی توسباغه و یا سماوری) گفته میشود حاشیه هراتی از دو شاه عباسی درشت با دو زایده ی اسلیمی در طرفین و دو زایده چند پر در بالا و پایین گل تشکیل میابد، این نقش بصورت معکوس به طوری که در یکی تاج گل رو به حاشیه کناری ودر دیگری تاج گل رو به حاشیه ی میانی قرار دارد(وکیلی،1382،162).
نظریه دیگری، بن مایه این نگاره را بر گرفته از برج دوازدهم بروج فلکی می انگارد که از هزاران سال پیش ردّ این نقش را که شکل یافته از تصویر دو ماهی بشکل قرینه معکوس است، می توان در آثار مصنوع بشری پی گرفت، نقش نگاره کوکب الحوت در بعضی از آثار خصوصا کتاب آرایی، به طرح ماهی مورد استفاده در قالی، بسیار نزدیک است. ( رونقیان )
نقش ماهی درهم در بین مردمان بیجار و سنندج آنقدر محترم بوده است که حتی به موسیقی آنها راه یافته است گاهی برای ابراز درد و غم از این طرح و ماهی های آن یاد میکرده و میکنند.این حاشیه در فرشهای ماهی درهم بیجار دیده میشود به عبارت دیگر حاشیه ی غالب است. رنگ غالب این فرشها لاکی، آبی و شتری بوده است.
نویسنده: سمیه(سیمین)خسروی دانشجوی ارشد فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز
