سير تحول وتطور نقوش شاه عباسی (بخش دوم)

شاه عباسی برگی Leaf palmettesاین طرح كه غالبا همراه با گل نیلوفر آبی همراه می باشدودرقرن شانزدهم هم دارای اهمیت بوده است دارای فرم برگهای قاشقی شكل متعدد می باشدكه بعضی اوقات بصورت بهم چسبیده ، جدا جدا ، ویا حلقه ای (تا شده) می باشند.

وقتی این برگها عریض تر شوند بصورت نوعی گل شاه عباسی در می آیند وساختار تزئین داخلی مشابه با آن گل را به خود می گیرند . مثل یك نیلوفر آبی فوقانی ، یا بعضی اوقات یك شكوفه شقایق فرنگی یا نیلوفر آبی عریض را همراه خود دارند ،ویا تركیب داخلی آنها شامل نیلوفر آبی وبرگهای قاشق شكل جفتی می باشند . گل شاه عباسی واقعی كه معمولا تخم مرغی شكل است هم از این برگها ساخته می شود ،این طرح بعنوان طرح ویژه وبارز فرشهای ایرانی مناطق شرق محسوب می شود.

ساختارهای داخلی ساده وتجسمی هستند . گلهای نیلوفر آبی متعدد وگونه هایی از طرحهای شقایق فرنگی دراینجا هم بعنوان الگوی مركزی ایفای نقش می نمایند ی. نواحی خارجی دندانه دندانه وحاشیه دار هستند كه نه تنها كیفیت تزئینی ذاتی آنها را افزایش می دهند ، بلكه انطباق آنها را با سری های دیگر آن آسانتر می نمایند ی. در شمال غرب بعضی اوقات این گلهای شاه عباسی یك گل نیلوفر آبی را شكل می دهند ودر عین حال جوانه های شعاع داری را به سمت خارج طرح ودر جهات مختلف می فرستند . این جوانه ها دارای غنچه های جوانی می باشند. این نقشه در بعضی از گلهای شاه عباسی فرش های شرق ایران هم مشاهده می شود و براستی در هنر آن زمان بعنوان طرحی چرخه وار محسوب می شود .برگ موهم یك الگوی فرش آرمانی را شكل می دهد . آویزهای به سمت پایین ودندانه های باریك شباهت آنرا با رنگ زمینه تسهیل می نماید واین امكان رابوجود می آورد كه از آن مقیاسی وسیع بدون از هم پاشیدگی ساختار مجمو عه ای آن استفاده نمود.

بنا بر این برای ایجاد یك محور مركزی می توان از آن استفاده زیادی نمود . این نقشه تا حد زیاد وگسترده ای در مركز ایران نسبت به شرق یا شمال غرب بكار گرفته می شد . این طرح ویژگی مشخص ومنحصر بفرد گروه sanguszko محسوب می شود وبا طرحهای تجسمی بسیار وتنوع فراوان درفرش های گلدانی افزایش یافته است . در ابتدا آن بصورت یك نیمرخ سایه ای زاویه دار است ولی در مراحل بعدی با روی هم قرار گرفتن ساختار داخلی شكل آن ساخته می شود.

همه ی این طرحهای گل شاه عباسی ، چه از گل نیلوفر آبی ، وشاخ وبرگ قاشقی شكل مشتق شده باشند وچه از برگ مو یا تركیبات متعدد دیگر در هنگام لزوم برای نقشه های مركب هم مورد استفاده قرار می گرفتند ، تركیب ،حتی تركیب به ظاهر نا همگون ، یك فرایند عمده در نوآوری تزئینی ایرانیان درعهدc chalcolitiبوده است واگر چه این گرایش در عهد صفوی كاهش یافته ولی به هیچ عنوان دچار انحطاط وزوال نشده است . دردوران باستان چنین تركیباتی شتاب یافته وتوسط انبوه واردات سمبلیك هدایت شده اند واین همسویی معنایی بین نوع دیگر اجزای نا همگون هنوز هم كلید این طرحهای اخیر در فرشها محسوب می شود . بنا براین ساختار مركب در بسیاری از فرشهای Hunting(شكار) میلان ووین گل نیلوفر آبی با نماد سر خروس تركیب شده اند . در تفكر غرب تغییر طرح گل به سر یك پرنده تا حدی نماد ترس است.

ولی در تفكر ایرانی دو روش استفاده از خورشید محسوب می شود . همچنین گل نیلوفر آبی یا گل شاه عباسی با استفاده از یك جفت مارپیچ بهم وصل می شوند وبعضی اوقات كل نقشه روی یك سپر دونیم شده طراحی می شود. در قلب طرح گل رز گل نسترن قرار نمی گیرد . مارپیچ های محیط طرح كه سمبل یك قالب ستاره ای را دربر می گیرد درسپر دوگانه موجود در فضای دوقسمتی طرح قرار می گیرند . همچنین طرح شیری كه مركز یك گل شاه عباسی را پر می كند یا،طرح نه چندان ظریف پوست شیر بعنوان جمع بندی تركیب طرحهای گیاهی وحیوانی محسوب می شود.

ودر نهایت گرایش كلی به اوج خود میرسد.ودر یك درخت vag-vag خلاصه می شود كه در این طرح درخت بعنوان خورشید یا ماه قرار گرفته وشاخص های حیوانی آن به طور مستقیم جوانه زده اند . یك فرم ساده تر تركیب در فرم برگ های مركب بزرگ مشاهده می شود كه در آن یك برگ در برگی دیگر طراحی می شود . اگر قرار باشد مقیاس نقشه بزرگ باشد ، مثل فرشهای گلدانی بزرگ برگ می تواند توسط یك تاج گل در بر گرفته شود ومی تواند در درون خود یك دسته ویا یك باغچه گل را جای دهد كه در این حالت مركز آن را شكوفه های شعاعی تشكیل می دهند مثل فرش ماهان.

طرح بوته ی گل سرخی The Rosette
بوته گل سرخ – دراصل گل نیلوفر آبی با شكوفه كامل طرحی نا معقول محسوب می شود – قبل از اینكه وارد فهرست فرشها شود دچار تغییرات زیادی گردید ، ولی طراحان دمدمی مزاج از آن استفاده های بسیار نمودند . این طرحها دارای دو قابلیت ساختاری هستند : اول ویژگی تند وتیز وستاره شكل آن می تواند یك خال را كه به نظر می آید بیش از حد سست وبی جنبش باشد شاداب وتقویت نماید؛ ولی قابلیت خیلی مهمتر آن حالت سكون قطعی آن است . تغییرات ایجاد شده در طرح پارسی جهت بررسی ، ارزیابی واندازه گیری وبعنوان قاعده ای مدون جهت ارزیابی دیگر طرح ها سودمند می باشند واین وظیفه ای است كه طرح های گل سرخی ایفا می نمایند . در فرش های گلدانی آنها نسبت به آنچه كه حقشان است فضای بیشتری را به خود اختصاص می دهند وفرم هایی پر قدرت وپر آب وتاب را شكل می دهند .»[14] گل وبته گل سرخی در كتاب واژگان فرش اینگونه توصیف شده است :
«هر گلی كه طرح آن شبیه به گل رز باشد ودر بافت دارای تقارن ، وبیشتر متن را بپوشاند.»[7] تصویر الف)

2- مواد وروشهای تحقیق :
2-1- روش تحقیق :
– اسنادی : استفاده از منابع داخلی وخارجی وهمچنین نشریات داخلی ، اینترنت
– میدانی : مصاحبه با اساتید فرش دانشگاهی

2-2- جامعه آماری :
در رابطه با آماری كه در این مقاله می توان به آن اشاره كرد ،فراوانی مناطقی است كه در آنها در بافت قالیها از انواع طرح ونقشه ی شاه عباسی استفاده می كنند كه با برداشت از كتاب پژوهشی در فرش ایران به مناطق زیر می توان اشاره كرد :
طرح گلهای شاه عباسی در فرش مشهد : گلهای بزرگ شاه عباسی به همراه ساقه های نسبتا باریك وظریف از ویژگی های طرحهای قدیم مشهد بوده است. طرحهای افشان بویژه افشان شاه عباسی یكی از مهمترین طرحهای مورد استفاده در قالیهای كرمان می باشد.

طرح افشان شاه عباسی در فرش كاشمر
سبزوار : انواع طرحهای لچك وترنج شاه عباسی
كاشان : انواع لچك وترنجهای شاه عباسی انواع گلهای شاه عباسی در سبك های گوناگون زینت بخش فرشهای منطقه ی كاشان میباشند.

نائین : انواع لچك ترنج های شاه عباسی
گلپایگان : از طرحهای متداول این منطقه عموما لچك و ترنج شاه عباسی
محلات : : انواع لچك وترنج های شاه عباسی وافشان شاه عباسی
بیجار: : لچك وترنج شاه عباسی
همدان : استفاده از انواع طرح های رایج ایران نظیر افشان شاه عباسی ، لچك وترنج شاه عباسی
ملایر : طرحهای لچك وترنج شاه عباسی
ودرمنطقه اصفهان كه از عمده ترین مراكز بافت فرش با طرح ونقشه ی شاه عباسی در انواع آن می باشد می توان اشاره نمود.

2-3- ابزارهای جمع آوری اطلاعات :
– فیش برداری از كتاب ها ونشریات
– مشاهده ی طرح وبررسی موتیف ها
– مصابحه وتهیه ی پرسشنامه

2-4- ارزیابی اطلاعات :
ارزیابی اطلاعات این مقاله به عهده ی استاد ارجمند جناب آقای احراری می باشد.

3- یافته های تحقیق :
3-1- ارائه ی یافته های قومی وقبیله ای :
در رابطه با ارائه مطلب مربوط به یافته های قومی وقبیله ای ، قبل از هر چیز لازم می دانم مطلبی از دكتر سیروس پرهام راعنوان كنم در مورد تحولات تاریخی نقوش فرش ایران در دوره های مختلف از حیث هندسی و گردان بودن نقوش ، كه این امر تاثیرات فراوانی را بر تغییرات و شكل گیری نقوش شاه عباسی و بالاخص گل شاه عباسی داشته است . پرداختن به سه ماهیت عشایری ، روستایی وشهری بود ایرانیان كه شكل گیری بسیاری از نقوش فرش ایران به گونه ای مربوط به این سه منطقه بوده است :
« دوره ی اول پیش از روزگار صفو یه كه فرشبافی ایران به طور عمده ماهیت عشایری و روستایی داشت ، طرح ها ماهیت ساده شده ی هندسی ونیمه هندسی داشته كه نیاز مند نقشه وطرح های از پیش آماده شده نبودو غالبآ به شیوه ی « ذهنی باف» به انجام رسید دوره ی دوم صفوی كارگاههای بافندگی بزرگ ومتمركز در شهرها پدیدار شد .( البته درروستا ها نیز همچنین به كار خود ادامه دادند) به تبع این تحول بنیادی ،نقش مایه های سنتی و باستانی طرح های ساده شده ی هندسی جای خود را به طرحها ونقشهای پیچیده ی اسلیمی و گلشاخه های پیچان و گردان دارد.

بر غم همه ی این تحولات بنیادی ، فرشبافی عشایری وروستایی و همچنان به حیات آرام و باستانی خود ادامه می داد و مبانی سنتی آن دیگرگون نشد . همچنین قالیهای شهری هرگز مایه وماهیت ایرانی خودرا از دست نداد و پیوند خود را با سنتهای طراحی و نقشمایه های پس از اسلام وحتی پیش از اسلام ایران یكسره نبرید »[9]

3-2- ارائه ی یافته هایی در ارتباط با پتانسیل های بالقوه و بالفعل در رابطه با فرش بافی :
در رابطه با این مسآله كه فرش های بافته شده با طرح ونقش شاه عباسی ازچه مواد اولیه و خاصی جهت بافت بهره می برده است وخواهد برد ،مطلب مشخص ومستندی در كتابها و منابع مورد مطالعه نشده بود ،لذا با توجه به مناطق بافت فرش با اینگونه طرحها ، پس از بررسی مناطق مربوط در این رابطه نتایجی حاصل گشت به شرح زیر :
استفاده از پشم وابریشم برای پرز از خصوصیات بارز فرش های بافته شده با این طرح ونقش هستند.

از پنبه وابریشم به عنوان تار (چله)فرش استفاده میشود .
در مورد مناطق عمده ای كه از این طرح ونقش جهت بافت قالی بهره می گیرند می توان شهرهای زیر را نام برد :
اصفهان _ مشهد_ كاشمر_ سبزوار_كاشان _نائین _ گلپایگان_ محلات _بیجار_ همدان _ملایر و….
كه در هر منطقه از نوع خاصی از این طرح استفاده میشود.

3-3-ارائه یافته های تكنیكی تولید فرش :
ابعاد فرشهای بافته شده با این نقوش ، اغلب ذرع نیم،دوذرع، و حداكثر6ویا 9 متر مربع است . ابعاد بزرگتر از این اندازه به ندرت یافته میشود.

گره به كار رفته معمولآ فارسی (نا متقارن) می باشد .
رنگهای مصرفی در رنگرزی اكثرآ طبیعی بوده ، در موارد استثنایی و جهت قالیهای سفارشی با رنگهای مخصوص از رنگزاهای شیمیایی استفاده می شود.قالیها دو پوده بوده ،رجشماراكثر آنها بالای 40 رج می باشد . دارهای قالی عمودی و ایستاده است .

3-4- ارائه یافته های تحقیق در رابطه با رنگبندی :
تنوع رنگ در قالی های بافته شده با طرح ونقشه ی شاه عباسی زیاد بوده وكمتر اتفاق می افتد كه در آنها كمتر از چهارده رنگ به كار رود.

مهمترین رنگهای به كار رفته در این نقشه عبارتند از :
لاكی سیر و روشن _ كرم_ سبز _ عنابی – بژ_ مسی _ خاكی _ سرمه ای _ آبی _زرد _مشكی _نیلی _ فیروزه ای _قرمز آجری
استفاده از رنگهای نخودی یا كرم و لاكی در زمینه ی قالی در رنگهای آجری ، سرمه ای در حاشیه آن همچنین استفاده از رنگهای فوق در رنگبندی گلهای شاه عباسی .

3- 5 – ارئه یافته های توصیفی دررابطه باطرحها ونقوش :
«اساس كلیه طرح های شاه عباسی بر مبنای كاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است . دراین طرحها گلهای شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلف از نقوش فرش را ارئه می دهند. انواع طرحهای این گروه عبارتند از لچك وترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه عباس درختی ، شاه عباس شیخ صیفی ، شاه عباس جانوری و ….»[2] « … با نظری به گلهای شاه عباسی ، توجه به طرحهای تجرید یافته ی اناری و گل آن بخوبی احساس می گردد . اگر این توجه دنبا له ی تقدیس گل انار در ایران زردتشتی باستان هم نباشد، لااقل طرح دلربا و دلیره مانند گل انار و خود آن وپیچ وخم خطوط منكسر تاج آن و سر بر كشیدن شعله وار آخرین آثار گلبرگهای آن ، آنقدر جالب بوده است كه به این همه طرحهای گوناگون بیارزد.

و از همه مهمتر نامگذاری این نوع گل هاست كه در اغلب موارد گل شاه عباسی نامیده می شوند ودر موارد نادری نیز به گل شیخ صفی موسومند .صرفظر از این اختلاف رای مسلم كه عمر این نامگذاری از دوره ی صفوی پیشتر نمی رود و شاید هم اگر استنادی به شیخ صفی شده است ، از نظر احترامی است كه صفویان نسبت به جد اعلای خود داشته اند و درصد تخلیه نام او كوشش ها كردهاند .»[6] (1)

نیلوفر آبی :
«پراكندگی این نگاره به شكلها وشیوه های گونا گون در هنر ساسانی وفرش بافی فارس به حدی است كه پس از گل هشت پر پازیریك آن را باید پر بركت ترین نقشما یه ی باستانی در هنر فرش بافی دانست . تقریبا تمام فرشهای اشكالی فارس و حتی نقشهای منظم غیر اشكالی ، ماهی در هم ونیز فرشهای قفقاز صورتی و حالتی از این نقشمایه در خور دارد . طرفه آنكه این نگاره ی دیرین سال كه در مغرب زمین به نخل باد بزنی و نیلوفر آبی شهرت یافته و در فارس به شكل ساده تر و طبیعی تر آن گل كنگر می گویند متداولترین نگاره ی فرش بافی دوران صفوی را بوجود آورده و به «گل شاه عباسی» معروف شده است »[9]

بررسی گل نیلوفر آبی در نقش ماهی در هم /هراتی :
«… بنیاد طرح هراتی رادر آئین مهر (میترائیسم) یافته ایم . در آئین مهرباور بوده است كه مهر (میژه/میترا)درون آب متولد شده است . به همین دلیل در آثار این آئین مهر رابه صورت كودكی بر روی نیلوفر آبی تصویر می كنند . دو ماهی دلفین مهر را از آب بیرون می آورند . مجسمه ای از مهر با قی است كه دو ماهی دلفین را در دوطرف چهره ی او نشان می دهد مایگان هراتی در دوره ی تیموری فراوان بر روی فرش در تركیب با عناصری دیگر ، مثل ختائی ،اسلیمی ،برگ بادبزنی ، نیلوفر آبی (شاه عباسی دوره های بعد)گل، برگ،غنچه،برهم سوار و به كارگرفته شد و فرشهای هراتی دوره ی تیموری را ساخت»[15] « مهر در آب متولد میشود و روی یك گل نیلوفر قرارمی گیرد و به همین دلیل است كه نیلوفر آبی در فرش ایران تبدیل به شاه عباسی شده است و جایگاه خاصی را درنقوش سنتی ما بویژه نقشه های فرش یافته است .»

نیلوفر آبی /گل هشت پر :
« نقشه این به مرور به گلهای اناری و در زمان شاه عباس به گل شاه عباسی مبدل می شود. ریشه اسطوره ای این گل به افسانه میترا و آئین آن اشاره دارد . چنین می توان برداشت نمود كه گل نیلوفر آبی نماد شاخص تجلی این اسطوره در فرش دستبافت است .

وهمچنین در تعریف نقش ماهی در هم :
بنیاد واصل آن دو یا چهار برگ خمیده است كه گل بزرگی را در برگرفته اند . از گل وسط به همان گل نیلوفر آبی یا شاه عباسی تعبیر می شود . چنین گفته می شود كه برگ ها در ابتدا ماهی بوده اند كه در دوران اسلامی به برگ مبدل شده و گل میان نیز احتمال می رود چهره انسانی بوده كه آن هم به گلی گرد تغییر شكل یافته است.
مهر نقش بسیار مهمی در آئین دینی وزردتشتی ایرانیان داشته است در همین حال افسانه دیگری تولد مهر را از دوشیزه ی باكره ای می داند كه در آن دریاچه ی هامون باربر می دارد. مروارید ودلفین با ماهی از نمادها ونقوش مهر هستند. همچنین نیلوفر آبی نیز از نمادهای مشهور مهر است كه بر سطح آب می روید كه در آن صورت مهر از مادر مهر زاده می شود ، چرا كه مادر مهر از تحفه ای كه در آب است آبستن میشود و میترا را می زاید . نیلوفر آبی از سویی با آب و از دیگر سو با خورشید درارتباط است. ارزش وقیمت گل نیلوفر در اسطوره آئین میترا جای بسی تآمل وتفكر دارد …»[16]

3-6- ارائه یافته های توصیفی در رابطه با نقشمایه ها :
انواع طرحهای نقشه شاه عباسی عبارتند از :
لچك ترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه عباسی درختی ، شاه عباسی شیخ صفی ، شاه عباسی جانوری ، شاه عباسی تصرفی ، شاه عباسی طره ای و طرح های خاص مانند :

طرح سجاده ی شاه عباسی كه آیاتی از قرآن در بالای آن در فرم محراب بافته شده است وطرح شاه عباسی درشت گل كه طرح گلهای شاه عباسی درشت بافته می شود.

در موارد فوق نوع لچك ترنج شاه عباسی یا شاه عباسی لچك وترنج به مراتب بیشتر از انواع دیگر جهت بافت در قالیها استفاده می شود وبعد آن نیز افشان شاه عباسی بیشتر بكار برده می شود.

در رابطه با گلهای شاه عباسی به موارد زیر می توان اشاره نمود : گل گرد پیچكی ، گل پنج پر (گل گرد ) ، گل شاه عباسی برگی (انواع گلهای برگی ) گل شاه عباسی اناری (یكی از معروف ترین طرحهای این گل) ، گل شاه عباسی معروف به سه سره ، گل شاه عباسی سه برگی ، گل شاه عباسی دوگل درهم (تركیبی از اناری وبرگی در هم).
این گلها بسته به نوع طرح برروی بند های ختایی قرار می گیرند.

4- تحلیل یافته ها :
در این بخش ابتدا لازم می دانم در رابطه با نقشه ی شاه عباسی وانواع طرحهای آن ، به این نكته اشاره كنم كه پس از بررسی ومطالعات كتب منابع مختلف در این زمینه وبا عنایت به مطالب:
1- اساس كلیه ی طرحهای شاه عباسی برمبنای كاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است . در این طرحها گلهای شاه عباسی بهمراه بندهای ختایی وگاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند . انواع طرحهای این گروه عبارتند از[2]

2- بیشتر قالیهای طراحی وبافته شده در اصفهان داری بن نگارهای گل شاه عباسی است كه ترنجی در میان ولچك ها دركنار دارد اصولا نقشی از فرش ایران در جهان بنام « نقش اصفهان» معروف شده است این نقش دارای گل های افشان و شاه عباسی
با شاخ وبرگها واسلیمی های بسیار جالب وموزون در زمینه ای با رنگهای زنده متنوع طراحی می گردد .[1] 3- قالیهای بافته شده در زمان شاه عباس به مكتب شاه عباسی معروف است ، در این دوره با اغتنام فرصت از وجود هنرمندان عصر ، نقش های جدید بویژه با استفاده از اسلیمی ها وگلهای مخصوص بوجود آمده …[1] 4- اوج هنر فرشبافی ایران را باید در دوران حكومت سلسله ی صفویان جستجو كرد . در واقع برخی از عالیترین قالی های ایران كه تنها نمونه های باقی مانده از دوران عظمت این هنر می باشد متعلق به دوران حكومت پادشاهان صفوی است … فرش معروف اردبیل ، در سال 942 یعنی 12سال پس از به سلطنت رسیدن شاه طهماسب بافته شده …[2] 5- ترنج طلایی رنگ فرش تاریخی اردبیل پوشیده شده از تركه های ظریف اسلیمی با 16 كلاله ی جانبی محصور شده است . این تركیب جالب در متن به رنگ سرمه ای مملو از شاخه های گل اناری كه در جرگه ی طراحان نقش قالی بنام گل های شاه عباسی معروفیت دارند جای گرفته است .[3]

پس با توجه به اینكه قالی اردبیل یا قالی شیخ صفی یكی از قدیمی ترین نمونه های بافته شده در دوران صفویه است ونیز بررسی نقش وطرح آن كه داری گلها وشاخه های پر شده از گلهای اناری و شاه عباسی است ،همچنین نمونه های فراوان فرش بافته شده با این طرح ونقش در اصفهان كه پایتخت صفویه بوده است فرضیه های فوق تایید می گردد كه پیدایش وشكل گیری نقشه ی شاه عباسی (نقوش گردان وپیچان در زمینه فرش كه مملو از انواع گلهای شاه عباسی است ) از دوران صفویه بوده است . كلا می توان گفت ایجاد نقوش گردان وخارج شدن نقوش از فرم كامل هندسی از بعد از دوران صفویه در فرش ایران آغاز می گردد.

اما نكته ی بسیار مهم در این قسمت از تحقیق به نقش گل شاه عباسی – ونحوه وزمان پیدایش وشكل گیری این گل در فرش وهمچنین هنر ایران مربوط می شود . گلی كه در نزد بعضی از اساتید وكارشناسان فرش با نام نیلوفر آبی و لوتوس نیز نامیده می شود .

از فرضیه های مختلف وهمچنین بررسی نقش این گلها در هنر ایران ودر دوران قبل از صفوی ، اینگونه استنباط می شود كه شكل گیری این گل مربوط به دوران قبل از صفویه است ، لذا با توجه به مطالب :
1- پراكندگی این نگاره به شكل ها وشیوه های گوناگون در هنر ساسانی وفرش بافی فارس به حدی است كه پس ازگل هشت پرپازیریك انرا باید پربركت ترین نقشمایه ی باستانی در هنر فرشبافی دانست . تقریبا تمامی فرشهای اشكالی فارس وحتی نقشهای منظم غیر اشكالی ، ماهی درهم ونیز فرشهای قفقاز صورتی وحالتی از این نقشمایه در خود دارد . طرفه آنكه این نگاره ی دیرین سال كه در مغرب زمین به نخل بادبزنی ونیلو فر آبی شهرت یافته ودر فارس به شكل ساده تر وطبیعی تر آن گل كنگر می گویند ،متداول ترین نگاره ی فرش بافی دوران صفوی رابوجود آورده وبه «گل شاه عباسی » معروف شده است.[9] وهمچنین اشاره پرهام در پیشگفتار كتاب به این مسئله كه «گل شاه عباسی تكامل یافته ی نقش نیلوفر آبی در هنر ساسانی است » وبررسی دوره های تاریخی فرش بافی در ایران .

1- بررسی نقش نیلوفر آبی در نقوش ماهی درهم / هراتی
2- بررسی نقش اسطوره ای گل نیلوفر آبی : نقش این گل به مرور به گلهای اناری ودر زمان شاه عباس به گلهای شاه عباسی مبدل می شود …[16] 3- نوشته های پروفسور پوپ دررابطه با نیلوفر آبی دربررسی هنر ایران

وضمن بررسی نقشمایه ها وموتیف های این گل برروی ظروف سفالی مربوط به دوره های ساسانی وبعد از آن در كتاب بررسی هنر ایران ، می توان فرضیه های فوق را اینگونه ثابت كرد كه پیدایش گل شاه عباسی كه تكامل یافته ی گل نیلوفر آبی است مربوط به دوره های قبل از صفویه بوده وشكل گیری آن برروی ظروف سفالی دلیلی محكم بر این گفته است .
(در بررسی موتیف ها ، می توان سیر تكامل وتغییرات بر روی گل را بوضوح مشاهده كرد)

پس با عنایت به مطالب فوق پیدایش این گل مربوط به درره ساسانی وقبل از اسلام بوده است . البته گفته هایی نیز بر این مبنی وجود دارد كه گلهای نقش شده برروی فرش پازیریك را نیز نیلوفر آبی می نامند كه شاید شكل گل نیلوفر آبی خود برگرفته از گلهای چند پر فرش پازیریك باشد كه با توجه به این مطلب وهمچنین هجاری های سنگی مكشوفه در نینوا ، می توان پیدایش این گل را در دوره ی هخامنشیان نیز بررسی نمود . ولی چون چون دلایل كافی برای اثبات این مطلب موجود نیست ، همچنان بصورت فرضیه خواهد ماند .

5- جمع بندی وپیشنهادات :
تلاش اینجانب در ارائه ی این مقاله این بود كه بتوانم تنها گوشه ای از خصوصیات فرش ایران ، بالاخص طرح ونقوش قالیها رابه علاقه مندان این رشته عرضه نمایم .
در پایان نیز بر خود واجب می دانم ازهمه ی بزرگوارانی كه بنده را در تهیه وانجام این پژوهش یاری كردند تشكر وقدردانی نمایم.
« هنر بی انتها است ، اما فرصتهای طلایی ما روزی به پایان خواهید رسید.»
پائیز وزمستان 1383

فهرست منابع :
– دانشگر،احمد . فرهنگ جامع فرش یادواره (دانشنامه ی ایران).تهران . گلشهر.1376
– ژوله ، تورج . پژوهشی در فرش ایران . تهران . یساولی . 1381
– صور اسرافیل ، شیرین. طراحان بزرگ فرش ایران . تهران .پیكان.1381
– نصیری.، محمد جواد. سیری در هنرقالیبافی ایران. تهران .1374
– حصوری ، علی. مبانی طراحی سنتی در ایران . تهران . چشمه .1381
– ادواردز ، سیسیل. صبا ، مهین دخت. قالی ایران. تهران . فرهنگسرا.1368
– حشمتی رضوی ،فضل ا… . فرش ایران . تهران .دفتر پژوهشهای فرهنگی .1380
-كونل ،ارنست. مالكی ، شهریار . اقدسیه، هادی . اسلیمی وختایی ، گلهای شاه عباسی . تهران . فرهنگسرا .1367
– یساولی ،جواد. شناخت قالی ایران. تهران . فرهنگسرا .1375
– عصاره ، امیر حسین. آقا كابلی ، سیدعلی. فرهنگ واژگان فرش . اصفهان . گلدسته .1381
– پرهام ، سیروس . دستبافتهای عشایری وروستایی فارس . تهران .امیر كبیر.1371
– هانگلدین ، آرمن . كریمی ، اصغر . قالیهای ایرانی . تهران .فرهنگسرا .1375
– دهخدا، علی اكبر. لغت نامه . جلد چهاردهم
– معین،محمد . فرهنگ فارسی
– عصاره، امیر حسین . جزوه ی درسی سبك شناسی . دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد.1381
– پوپ،آپهام . بررسی هنر ایران
-POP Arthuru: Ackerman , Phyllis.(Editor)
An In troduction to Persian Art . since the seventh centry A.D
Oriental Rug Review –
Orient stars A carpet collection. –
Rugs of the Mediterranean countries. –
6-2- فهرست منابع وماخذ عنوان شده درپیشینه ی تاریخی وارائه یافته ها:
[1] فرهنگ جامع فرش ، احمد دانشگر ، صفحه ی 342و468و470و61و326
[2] پژوهشی در فرش ایران ،تورج ژوله، صفحه ی 20
[3] سیری در هنر قالیبافی ایران ، محمد جواد نصیری، صفحه ی 71
[4] شناخت قالی ایران ، جواد سیاولی ، صفحه ی 98و106
[5] قالیهای ایرانی ،آرمن هانگلدین، صفحه ی61
[6] اسلیمی وختایی ، گلهای شاه عباسی ،ارنست كونل – شهریار مالكی –هادی اقدسیه، صفحه ی 78و88
[7] فرهنگ دو زبانه كاربردی تخصصی واژگان فرش، امیر حسین عصاره ، سید علی آقا كابلی ، صفحه ی 73و78و60
[8] فرهنگ فارسی ، محمد معین
[9] دستبافهای عشایری وروستایی فارس، سیروس پرهام، صفحه ی 104
[10] لغت نامه ، علی اكبر دهخدا، صفحه ی 20317
[11] آئین هنر وآموزش نقاشی ایرانی (گلهای ختایی) پرویز اسكندر پور خرمی ، صفحه ی 39تا41
[12] جزوه ی درسی دانشگاهی ، درس سبك شناسی ،استاد امیر حسین عصاره
[13] قالی ایران،سسیل ادواردز، صفحه ی 52
[14] بررسی هنر ایران ، پروفسور آبهام پوپ ، صفحه ی 2410تا2417
Arthuru: Ackerman , Phyllis.(Editor) POP
An In troduction to Persian Art . since the seventh centry A.D 2410-2417
[15] مبانی طراحی سنتی درایران ،علی حصوری ، صفحه ی 43و47
[16] مجموعه مقالات اولین سمینار ملی تحقیقات فرش دستباف، نقش واسطوره در فرش دستباف ایران، نازیلا دریایی، صفحه ی 77