روناس
روناس گیاهی است که از دیرباز توسط بشر شناخته شده و از آن رنگ قرمز طبیعی را استخراج می کرده است.
در تورات و همچنین نوشته هایی که از قبرهای فراعنه مصر به دست آمده است به مدارکی در مورد رنگرزی با روناس بر می خوریم . روناس گیاهی است دائمی و اصل آن چنانکه شایع است ایران است و نام علمی آن « Rubia Tinctorum » است و روناسی که در ایران می روید بیشتر از نوع « Rubia Peregrina » است . مناطق کشت آن آذربایجان ، یزد ، خراسان ، کرمان و برخی از نقاط مرکزی است و بطور وحشی نیز در اغلب نقاط ایران می روید.
ریشه ی روناس در زمین به مقدار زیاد فرو می رود و ثابت شده است در ریشه ی روناسی که در نواحی گرمسیر و همچنین زمین های آهکی به ویژه در شن زار کشت می شود مواد رنگی بیشتر و بهتری تولید می شود . در ریشه ی این مواد بین پوسته خارجی و مغز چوبی ترکیبی به نام « اسید رابی تریک » که مرکب از شکر و ماده ی رنگی « آلیزارین » « Alizarin » ساخته می شود.
برای استخراج رنگ قرمز در اواخر پاییز ریشه ی روناس را از خاک بیرون آورده و در آفتاب و یا سایه و یا کوره های مخصوص و در حرارت 60 درجه ی سانتی گراد خشک می کنند . بهترین طریقه برای خوشکانیدن روناس قرار دادن ریشه ها در سایه است . بعد از این مرحله ریشه خشک شده را آسیاب کرده و گرد حاصله را در رنگرزی بکار می برند. برای آنکه روناس به اصطلاح عمل بیاید و رنگ آن دوام یافته و براق شود نباید ریشه ها را به مجرد بیرون آوردن از خاک مصرف نمود ، بلکه باید پس از خورد کردن ، آنها را در خم ریخته و به مدت دو تا سه سال باقی نگاه داشت تا ریشه ها به تدریج تخمیر شوند ولی باید مراقبت نمود که ریشه ها بیشتر از زمان مقرر در خم ها نمانند چرا که در این صورت فاسد می شوند.
روناس با دندانه های بیکرومات پتاسیم ، زاج سفید ، قلع ، مس ، آهن و اسید لاکتیک رنگ های مختلفی در زمینه های قرمز لاکی ، قرمز معمولی ، بنفش و قهوه ای تولید می کند . رنگرزان ایرانی در رنگرزی با روناس بیشتر از دوغ و یا قره قوروت ، که حاوی مقدار زیادی اسید لاکتیک هستند ، استفاده می کنند و رنگی که یا این روش به دست می آورند دارای دوام کافی و شفافیت مطلوبی است.
رنگرزی با روناس در مناطق مختلف ایران بر حسب عادت و سنت های آباء و اجدادی رنگرزی تغییر می کند . به این جهت با وجود ثابت بودن ماده ی اصلی روناس در ترکیبات رنگی آنها ، فام های رنگی همه این نواحی یکسان از کار در نمی آیند.
رایج ترین طریقه ی رنگرزی با روناس این گونه است که ابتدا الیاف مورد نظر را در آب داغ شسته و سپس آنها را در محلولی از آب سرد و دندانه ای ، که معمولا زاج سفید است ، به مدت 1 تا 3 روز بسته به محل خیس کرده و یا آنکه آنها را به مدت یک ساعت می جوشانند . بعد از این مرحله الیاف را با روناس نرم و الک شده در خمره ی جداگانه به مدت یک و نیم ساعت در دو مرحله جوشانیده و پس از 12 ساعت کلاف ها را از خمره بیرون آورده به مدت 1 تا 2 روز در آب روان آب کشی کرده و سپس در آفتاب خشک می کنند . چگونگی تولید رنگ قرمز روناسی که به قرمز دوغی شهرت دارد در اراک و ساروق ، به این ترتیب است که ابتدا الیاف آماده شده را در محلول آب و روناسی که خوب آسیاب شده باشد همراه با دوغ و یا قره قوروت به مدت 3 تا 5 روز خیس کرده و بعد از قرار دادن چند ساعتی در مقابل نور آفتاب به منظور انجام عمل تخمیر کلاف ها را در آب روان آب کشی کرده و سپس خشک می نمایند.
