آموزش طراحی و نقاشی فرش قسمت یازدهم (مقدمات طراحی)

مقدمات طراحی

به تمامی این ابعاد که مرسوم بازار هستند با تجربه و خواست بازار هدف و مصرف کننده رسیده اند و اگر هر اندازه بیشتر از این اندازه ها نیاز باشد فرش را اصطلاحا توپر یا ریز بالا می نامند و منوط به خواست صاحب کار است چون هم کار ریز خواهد شد هم مصالح بیشتر و مدت بافت بیشتری نیاز دارد و بالطبع مزد بیشتری نیز خواهد شد. معمولا از ابعاد معمولی به بالا با تعامل نقاش و صاحب کار اتخاذ میشود.

پس از اندازه ها و انتخاب فرش و اندازه خانه شمار آن و رسیدن به اندازه واحد و قطعی مابین نقاش و صاحب کار نقاش اقدام به طرح اندازی و تقسیمات شش قسمتی هر فرش مینماید.

تقسیم بندی مرسوم یک فرش معمولی

• رنگ بنفش یاسی محدوده لبه فرش که ساده باف نیز میگویند
• آبی فیروزه ای را حاشیه باریک میگویند
• زمینه سرمه ای را حاشیه پهن مینامند
• محدوده بنفش رنگ لچک نام دارد
• و محدوده قرمز مخملی را ترنج میگویند
• دوقسمت سبز فسفری داریم که در سر ترنج و در سر لچک میباشد که به نام گل ترنج و گل لچک هستند و محدوده پس از آن که در سر لچک و ترنج هست و از نامش پیداست سر لچک و سرترنج

درگذشته های دور به ترنج اسامی مختلف مثل مدالیون، شمسه، سرو، خورشید، ترنج نام نهاده اند و بدلیل قرار گرفتن در مرکز از اهمیت بالایی برخوردار است. البته تمام ارکان یک کار هنری مهم است ولی ترنج وحاشیه پهن فرش است که یکی به قول معروف کار رو میبنده (حاشیه پهن) و دیگری به اصطلاح چشم فرشه (ترنج).

فاکتورهای دیگر نیز اهمیت دارند که حاشیه باریک ها باعث کادر شدن و جدا شدن متن و حاشیه میشود و لچک کار را حفظ میکند و از همین رو در گذشته به پوشش سر مادر بزرگان لچک گفته میشد و اگر بیاد داشته باشید کار افشان را از اینرو افشان گفتند که لچک ندارد و گاهی همراه با ترنج هست و گاهی نیست. نظرات بومی در رابطه با اجزای فرش و قسمت موشی رنگ را متن فرش گویند که از ارکان قطعی فرش میباشد و شاید فرشی لچک نداشته باشد یا حاشیه نداشته باشد ولی متن که به آن بوم هم میگویند را همیشه خواهد داشت.

در طراحی به همان مشت نمونه خروار است برمیخوریم یعنی بیننده با نگاه به حاشیه پهن و متن فرش باید یک هماهنگی و کاربری گلها و بندوباری از جنس هم ببیند پیش آمده که شخص نا آگاهی کاری زده و زمان فروش به وی گفته شده این حاشیه به این فرش نمیخورد. پس دوستان در طراحی دقت کنند که از یک نوع طرح در هر دو قسمت استفاده شود تا فرشی یکدست و هماهنگ به جهت طراحی داشته باشیم.

این شش قسمت یا آیتم از بدیهیات فرش هستند و در این زمان به طراحی هایی روی آورده شده که اسم غلط به آنها اطلاق میشود و همانطور که از اسمشان پیداست با سبک و طرح های گذشته که اصالت در آنها موج میزد قیاس که میشوند در فرش های کنونی غلط میبینیم و قسمتی از آن غلط نوشته یا طراحی شده که در زمان خودش طراحی غلط را توضیح خواهم داد.

این شش فاکتور وشش تقسیم عبارتند از:

1. لبر، کناره، لبه، یا هر اسمی که در هر نقطه به لبه ساده باف فرش اطلاق میشود.که خود این قسمت به دو شیوه طراحی میشود
   1. ساده: باف ساده
   2. ساده باف همراه با پاناسمی (پاناسمی زنجیره ای یا طرحی شبیه به زنجیره یا حاشیه باریکی که در لبر بافته میشود که تولیدی هایی مارک خود را نیز وسط این پاناسمی میبافند که به مرور زمان طرح زده شده در پاناسمی جزیی از مارک آن تولیدی میشود) وحتی بعضی از دوستان این مارک پاناسمی را میبافند ولی زمینه آن را ابریشمی نمیزنند و بیننده گلیم باف یا کرباسی را میبیند که روی آن گلهایی برجسته وجوددارد.
2. حاشیه باریک که خود این فاکتور به دو قسمت تقسیم میشود
   1. پس از لبر یا ساده باف
   2. پس از بافتن حاشیه پهن که در برخی از مواقع نقاشان خوش ذوق از یک حاشیه باریک (فقط پس از حاشیه پهن) استفاده میکنند و اصطلاحا این نوع طراحی را تک حاشیه میگویند. در طراحی های غلط و نوظهور گاهی در اندازه این حاشی باریک هم دست برده شده به این صورت که تادهه ۶۵ تقریبا همه فرش ها دوحاشیه باریک به اندازه هم و با طرحی یکسان دو طرف حاشیه پهن داشتند. و از دهه ۶۵ یا عموما از دهه ۷۰ به بعد حاشیه باریک با یکدیگر در اندازه متفاوت شد. و چند سالی هست که در طرح استفاده شده در دو حاشیه باریک نیز تفاوت لحاظ شد و هم اکنون به وج ساختار شکنی رسیده که گاهی اصلا حاشیه باریک نمیزنند و فرشهایی غیر مرسوم طراحی میکنند.
3. حاشیه پهن که بین دو قسمت حاشیه باریک طراحی میشود و تقریبا معرف و هم طرح با متن فرش میباشد و به با شخصیت شدن فرش کمک مینماید حاشیه پهن از نظر طراحی مانند قسمتهای دیگر فرش دارای اهمیت است و اهمیت دیگر آن با طراحی به قول معروف رفت و برگشت حاشیه مشخص میشود و در گذشته بدلیل تکرار یک رفت و برگشت و سختی رنگ و نقطه با حساب و کتاب کردن طول و عرض حاشیه ای طراحی میشد که پس از تکرار دقیق از پایین و بغل تا وسط فرش برسد و پس از بافت چهار قسمت فرش کادری با فواصل دقیق و رفت و برگشت دقیق میدیدیم و خود این محاسبه دقیق به زیبایی فرش کمک میکرد.
4. • دوستان قبل از توضیح مختصری برای شناخت مابقی شش قسمت فرش نکته ای قابل ملاحظه ای عرض کنم که در طراحی دائما مورد نظر خواهد بود و آن اینست که مجموع لبه و دو حاشیه باریک و حاشیه پهن باید یک سوم عرض فرش مورد نظر باشد مثلا فرش شصت در نود ۶۰۰ پیکسل عرض دارد که تقسیم بر سه که بشود به عدد ۲۰۰ میرسیم این دویست پیکسل مجموع دو حاشیه و لبر و حاشیه باریک فرش هست و دو دویست پیکسل دیگر میماند که متن فرش میشود.
5. لچک: در طراحی لچک به دو نکته بسیار دقت میکنیم اول اینکه بدلیل مستطیل بودن اکثر فرش ها لچک قسمت پایین فرش از لچک قسمت بغل فرش کوتاه تر است و دوم اینکه لچک را به اندازه ای طراحی میکنیم که باعث اصطلاحا خفه شدن فرش نشود. که در طراحی لچک دو تکنیک وجود دارد یا لچک مقعر است و یا محدب در فرش های گذشته بومی لچک های خط صاف نیز بوده که امروزه کاربری آن خیلی کم است. اگر لچکی برای فرشی طراحی کردیم با کارکردن های پی در پی و مستمر کم کم متوجه میشویم که از فرش زر چارک به بعد در گوشه کار که لچک طراحی شده اصطلاحا بچه لچکی نیز باید بزنیم که از بی نظمی و یک پارچگی که دست مارا برای زدن دو آیتم و زیباتر شدن طراحی میبندد دوری شود. این تکنیک با بزرگ شدن کار به دو بچه لچک نیز میرسد و همچنین سه بچه لچک یا لچکی با سه قسمت به نوع طراحی و سبک کار نیز مرتبط است.
6. متن کار: که به آن بوم فرش نیز گفته میشود مهمترین قسمت فرش به لحاڟ مانور دادن و ارائه نوع کامل سبک فرش متن آن است که در متن فرش به این دلیل که از تکرار حاشیه پهن و یا منقطع بودن لچک و ترنج خبری نیست و ما به لحاظ وسعتی بیشترین جا را داریم به بهترین صورت میتوانیم نیت و نظر اصلی طراح را که باغ گلی را در سر پرورانده و مانند باغبانان از گلخانه به باغ می آوریم در متن میتوانیم باغ خویش را گل آرایی کنیم و بهترین نمود را از طرحمان نشان دهیم که این قسمت نیز حدفاصل بین لچک وترنج میباشد.
7. نهایتا قسمت ششم و آخرین قسمت که ترنج کار میباشد یا همان نشان، مدالیون، شمسه، خورشید، سرو، مرکز. این قسمت همانگونه که در پیش گفتار عرض کردم چشم کار میباشد که در هر سیستم کاری به نوعی طراحی میشود در کارهای کف ساده قالبا بیضی یا بلندتر زده میشود که از حجم ساده فرش کمی کاسته شود. در کارهای شاه عباسی به صورت منتظم و گرد پرچین دار یا یالدار یا ستاره زده میشود که از قسمت های تکراری حول مرکزی دایره میباشد فرض کنید همانگونه که حاشیه پهن از واگیره کردن یک تکه طراحی و تکرار آن بدست می آمد ترنج نیز از تکرار یک تکه از طراحی بدست می آید البته به صورت مدور. و تعداد این تکرارها را نقاش و یا طرح مورد نظر تعیین میکند که مبتدی ترین آن ۴ قسمت. و در ادامه ۸ قسمت و ۱۲ قسمت و ۱۶ قسمت و به همین ترتیب طراحی میشود. در بعضی از کارها ترنج را از قانون نصف نیمه بوم که قانونی ترین مقدار برای ترنج هست بیشتر انتخاب میشود که به ترنج بزرگ و اگر کمتر از نیمه متن فرش زده شود ترنج کوچک نامیده میشود. انواع مختلف و سبک های متفاوتی از ترنج و لچک و حاشبه پهن وجود دارد که با ادامه طراحی یک به یک توضیح داده خواهد شد در آخر متذکر میشوم که ترنج نیز همانند لچک با بزرگتر شدنش نیاز به قسمت بندی پیدا میکند که با بچه ترنج این نیاز بر طرف خواهد شد بنا به فرا خور حال طراحی و طرح تعداد بچه ترنج ها مشخص میشود.